Istorijat manastira
Manastir Mileševu je podigao kralj Vladislav (koji je vladao 1234 – 1243.godine), sin Stefana Prvovenčanog i unuk Stefana Nemanje. Kralj Vladislav je manastir podizao od 1218. – 1219.godine, kao svoj mauzolej. 1990. godine vršena su velika arheološka iskopavanja i restauracija manastira, i tom prilikom izvršeno je iskopavanje manastirskog groblja, gde je otkriven grob Svetog kralja Vladislava. Danas se mošti Svetog kralja Vladislava nalaze u ćivotu postavljenom u crkvi.
Veliku popularnost manastir Mileševa je stekao posle prenošenja moštiju Svetog Save iz Trnova u Bugarskoj. Naime, arhiepiskop Sava je prepustio mesto svom učeniku Arseniju, a on krenuo da obilazi Svetu Zemlju, ali ga je u Trnovu 1236. godine smrt zaustavila. Tek godinu dana kasnije, kralj Vladislav je uspeo da mošti svoga strica prenese iz Bugarske u Mileševu. Želeći da unište kult Svetog Save, koga je narod vekovima poštovao, Turci su 1594. godine u Beogradu, na Vračaru, spalili mošti svetitelja.
Tokom srednjeg veka, manastir Mileševa je imao značajnu istorijsku ulogu. Naime, 1377. godine je u manastiru, nad grobom Svetog Save, krunisan bosanski kralj Tvrtko, a 1466. godine je velikodostojnik Stjepan Vukčić Kosač Tvrtku preuzeo titulu Hercoga Svetog Save, čime je ovo područje proglašeno Hercegovinom . U manastiru je u 16. veku radila prva srpska štamparija u kojoj je izdat veliki broj bogoslužbenih i drugih crkvenih knjiga. Takodje, ovde je postojala i škola u kojoj su obrazovane mnoge istorijske ličnosti, medju kojima su i Mehmed Paša Sokolović , pre nego je iz svoje porodice odveden u tursku službu i postao Veliki Vezir, kao i njegov brat, Makarije Sokolović, koji je 1577. godine postao srpski patrijarh.
Tokom 16. i 17. veka manastir je više puta stradao, paljen i pljačkan, ali takodje i obnavljan. O stradanju manastira svedoči i ruski putopisac i naučnik Giljferding, koji je 1857.godine napisao da zatiče crkvu u ruševinama, da zidovi postoje, ali da krovova nema, a kupole potpuno uništene. Tek u 19.veku, tačnije 1863.godine, manastir su obnovili stanovnici Prijepolja, kada je i dobila današnji izgled.
Arhitektura manastira
Crkva manastira Mileševa posvećena Vaznesenju Gospodnjem zidana je u raškom stilu, po ugledu na Studenicu i Žiču. Jednostavne gradje, zidana sigom a zatim omalterisana, crkva predstavlja jednobrodnu gradjevinu, sa dve niske pevnice, širokom centralnom i dve bočne apside. Crkva je dosta visoka u odnosu na druge gradjevine raškog stila, a tek u 19. veku su joj dogradjene zapadna kupola i zvonik na ulazu u manastir.
Freske manastira Mileševa
Freske Manastira Mileševe odaju izuzetno visok umetnički kvalitet i predstavljaju najviši domet evropskog slikarstva 13. veka. Slikali su ih najveći majstori iz Grčke, školovani u jednom od velikih centara Vizantijskog carstva, u Carigradu, Nikeji ili Solunu, gde je negovan rad u tehnici mozaika. Živopis u naosu i oltaru nastavlja studeničku praksu imitacije mozaika-freske na zlatnoj pozadini sa iscrtanim kvadraticima ili na plavoj pozadini bez kvadratica.
Živopis je radjen u dva navrata. Prvi u naosu i unutrašnjosti priprate koji je radjen za vreme kralja Vladislava, a drugi u spoljnoj priprati, koji datira iz turskog perioda. Nažalost freske nisu sačuvane ni u svom prvobitnom broju a ni izgledu, no i pored toga nisu izgubile na svom značaju.
Ono što je specifično za mileševski živopis je neobičan raspored fresaka, gde je npr. scena Pričešće apostola prikazana na zapadnom zidu ispod oltara, umesto u glavnoj oltarskoj apsidi. Na severnoj strani priprate prikazani su svi predstavnici dinastije Nemanjića, od Stefana Nemanje, Svetog Save, Stefana Prvovenčanog i kralja Radoslava do Kralja Vladislava. Svi likovi su prikazani potpuno realni,sa precizno iscrtanim očima i ostalim crtama lica, sa ružičastom bojom lica i rumenilom jagodica, te se ovi portreti vladara ubrajaju u njihove najvernije prikaze .
Sveti Sava, Stefan Prvovenčani, Kralj Radoslav, Kralj Vladislav
Na južnom zidu zapadnog broda crkve je čuvena kompozicija „Sveti svedoci na Hristovom grobu” sa freskom Belog anđela, koji je kasnije postao jedno od najvažnijih obeležja Srbije i Srba. Na slici je prikazan arhandjel Gavrilo koji sedi na kamenu i rukom prikazuje Hristov prazan grob. Zanimljivo je to da je preko ove freske u 16.veku bila naslikana druga, a ona sama je bila sakrivena sve do 20.veka kada je radjena restauracija crkve I gornja sika je uklonjena.
Manastir danas
Manastirski kompleks se sastoji od konaka, biblioteke, kapele i episkopskog doma. U blizini oltarskog prostora crkve nalazi se zvonik sa ruskim zvonom teškim devet tona. Manasir je muški .Mileševu danas posećuje veliki broj vernika i turista, koji u ovoj netaknutoj prirodi pronalaze odmor , utehu i mir od svakodnene vreve. U konacima, uz prethodnu najavu i blagoslov nadstojatelja manastira , posetioci imaju mogućnost da borave.
